Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie

24 września 2024 r. w Senacie odbyła się konferencja pt. „Wolność sumienia i wyznania w państwie demokratycznym” na której uczestniczył JM Rektor abp prof. dr hb. Jerzy (Pańkowski).

Otwierając konferencję marszałek Senatu Małgorzata Kidawa-Błońska powiedziała, że „wolność rozumiana jest jako prawo wyboru wyznania, jako szacunek dla różnorodności i jako poszanowanie wartości, które wyznajemy”. Marszałek podkreśliła, że „mówiąc o wartościach, nie sposób nie wspomnieć o naszej konstytucji oraz o wolnościach, prawach i obowiązkach z niej wynikających”. „Mamy wspaniałą konstytucję z piękną preambułą i mamy dwa bardzo ważne zapisy: art. 53 «Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii» i art. 25 «Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego». Przestrzegając konstytucji i pamiętając o tych ważnych zasadach ustrojowych, jesteśmy w stanie opierać się zagrożeniom dla naszej wolności” – powiedziała Małgorzata Kidawa-Błońska.

Odwołując się do polskiej historii, marszałek zauważyła, że „mamy z czego być dumni, pamiętajmy o dziedzictwie I Rzeczypospolitej, o tym jaka była tolerancyjna i jaka była w niej wolność religijna: od czasów Kazimierza Wielkiego aż po akt konfederacji warszawskiej Rzeczpospolita była ostoją religijnej wolności na skalę całej Europy. W najlepszych czasach polskiej historii wolny wybór wyznania był uważany za jedno z kluczowych praw obywatelskich” – podkreśliła. I dodała: „zagrożenie pojawiało się wówczas, gdy celem różnych władz stało się dzielenie społeczeństwa i wykorzystywanie religii do szerzenia nietolerancji, a jednym z tych instrumentów było wykluczanie, ograniczanie wolności i sianie nienawiści”. Marszałek podkreśliła, że „pojednanie podzielonego społeczeństwa jest naszym wspólnym zadaniem. Wyciągnijmy wnioski z historii. Myślmy o pojednaniu, o wspólnocie” – zaapelowała. Małgorzata Kidawa-Błońska podkreśliła, jak ważne jest dla niej, by Senat był miejscem nieskrępowanej obywatelskiej debaty. „Debata – nawet trudna – jeśli jest oparta na wzajemnym szacunku i wysłuchaniu, jest czymś, co stanowi o demokracji, to jest wartość sama w sobie. Świadczy to także o naszej kulturze i odzwierciedla stan, w jakim się znajdujemy jako społeczeństwo” – dodała. „Zależy nam na tym, aby być społeczeństwem obywatelskim, w którym nadrzędną rolę odgrywa szacunek, poszanowanie godności drugiego człowieka. I o tym właśnie jest wolność wyznania i sumienia – o najważniejszych wartościach, którymi kierujemy się w życiu” – podsumowała marszałek Małgorzata Kidawa-Błońska.

Marszałek zaznaczyła, że spotkanie w Senacie odbywa się „w ekumenicznym gronie, by poznać każdy punkt widzenia i pokazać, że mimo różnic bardzo wiele nas łączy”. Życzyła uczestnikom ciekawej i mądrej dyskusji, wyrażając nadzieję, że „dla wielu osób będzie ona pomocna w znalezieniu rozwiązań na trudne czasy”.

O wolności sumienia i wyznania w świetle nauki społecznej Kościoła mówił arcybiskup Paul Gallagher, sekretarz ds. kontaktów z państwami i organizacjami międzynarodowymi w Sekretariacie Stanu Stolicy Apostolskiej. Arcybiskup Paul Gallagher przypomniał, że zasada wolności religijnej zawarta w deklaracji „Dignitatis humanae” Soboru Watykańskiego II „jasno stwierdza, że podstawą uznania i ochrony prawa do wolności religijnej jest godność osoby ludzkiej”, która „wewnętrznie i nieodparcie domaga się, abyśmy działali zgodnie z nakazami naszego sumienia. Z tej perspektywy wolność religijna wyraża się jako najgłębszy przejaw wolności sumienia” – powiedział. Wyjaśnił, że z tej racji wolność religijna nie jest „rzeczywistością subiektywną ani czymś, co jest jedynie przyznawane przez państwo swoim obywatelom (…), [lecz] rodzi się ona ontologicznie z natury i podstawowego powołania, przez które każdy człowiek jest osobą obdarzoną rozumem i wolą, na mocy których jest powołany do wejścia w relację z dobrem, prawdą i sprawiedliwością, co angażuje go egzystencjalnie”. Cytując słowa Johna F. Kennedy’ego, powiedział: „prawa człowieka nie pochodzą ze szczodrości państwa, ale z ręki Boga”. W dalszej części swego wystąpienia arcybiskup Gallagher przypomniał posoborowe nauczanie Jana Pawła II, który przestrzegał przed ograniczaniem wolności religijnej poprzez rugowanie religii ze sfery publicznej. Odwołał się także do słów Benedykta XVI, który określił wolność religijną jako „nieodzowny element państwa prawa”, i nauczania papieża Franciszka, zgodnie z którym poszanowanie wolności religii jest „podstawową gwarancją każdego innego przejawu wolności”, „obroną przed totalitaryzmem i decydującym wkładem w ludzkie braterstwo”.

Gwarancjom wolności sumienia i wyznania poświęcone było wystąpienie prof. Hanny Suchockiej z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Profesor przypomniała, jak silne emocje budziło ujęcie w ramy prawne kwestii dotyczących wolności sumienia i wyznania w trakcie prac nad konstytucją – ten temat był w zasadzie najmocniej dyskutowaną kwestią spośród wszystkich regulacji. Zasiadając w Komisji Weneckiej, profesor Suchocka miała okazję zobaczyć, jakich rozwiązań w zakresie stosunków państwa z Kościołem poszukuje się w poszczególnych państwach. Zdaniem prof. Suchockiej w debatach międzynarodowych na temat wolności religii coraz częściej obserwuje się dążenie do stworzenia czegoś, co można określić mianem Europy przyjaznej religii, religion-friendly. Zauważono bowiem, że funkcjonująca w dyskursie wielość pojęć – takich jak: laickość, laicyzm, państwo świeckie, neutralność, bezstronność państwa, polityczna poprawność, relatywizm, dialog międzyreligijny – prowadzi do tego, że właściwie każda ze stron nadaje im swój własny sens, instrumentalnie wykorzystywany do obrony własnej tezy, polaryzacji politycznej, a nie próby zrozumienia drugiej strony. W życiu politycznym konieczne jest zatem pewne uporządkowanie pojęć, co umożliwi właściwe określenie gwarancji wolności religii.

Prof. Hanna Suchocka przypomniała, że pojęcie wolności religii jest zdefiniowane w traktatach międzynarodowych. Artykuł 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a także Europejska Konwencja Praw Człowieka, stanowią, że prawo do wolności religii obejmuje prawo do zmiany religii lub przekonań, wolność do manifestowania swojej religii lub przekonań indywidualnie lub wspólnie z innymi, prywatnie lub publicznie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów. Podobną regulację zawiera także Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Rolą państwa jest zatem stworzenie ram regulacyjnych umożliwiających realizację prawa do manifestowania religii i zewnętrznego wyrażania przekonań. Profesor podkreśliła, że po stronie polityków pojawiają się w tym zakresie dwie pokusy: z jednej strony fundamentalizm religijny, a z drugiej – fundamentalizm laicystyczny. Obie skrajności prowadzą do zdeformowanego pojmowania wolności religijnej. Przed pierwszym z nich, który prowadzi do przekształcenia religii w ideologię polityczną, przestrzegała ks. Józef Tischner, obserwując sytuację w Polsce na początku lat 90. Z kolei fundamentalizm laicystyczny prowadzi do całkowitego usunięcia religii poza obszar publiczny. Usuwanie religii z życia publicznego jest sprzeczne z aktami prawa międzynarodowego. Takie jest też orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które jasno wskazuje, że państwo nie może uchylać się od obowiązku zapewnienia warunków do realizacji wolności religii, w tym także manifestowania zewnętrznego wyznawanej wiary. Profesor Suchocka oceniła, że polska konstytucja stwarza bardzo dobre warunki do pełnej realizacji wolności religii w duchu religion-friendly.

Kardynał Grzegorz Ryś, mówiąc o wolności sumienia i wyznania w świetle konkordatu pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską, przypomniał, że konkordat „ma służyć współdziałaniu państwa i Kościoła dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego”. Kardynał wyraził przekonanie, że „zamachem na konkordat jest antagonizowanie państwa i Kościoła w pojmowaniu i realizacji praw człowieka, kiedy jedna strona przestaje widzieć w drugiej sojusznika i rzeczywiste wsparcie na drodze do rozwoju człowieka i dobra wspólnego, kiedy nie tylko odmawia współpracy, ale wręcz odrzuca ją i przedstawia jako szkodliwą”.

O wolności wyznania w Republice Francuskiej mówił senator prof. Kazimierz Ujazdowski. Senator przypomniał, że francuską państwowość od przeszło dwóch stuleci określają wartości rewolucji francuskiej, w tym zasada laicyzmu, rozumiana jako zasada państwa świeckiego. Jego zdaniem o modelu ustrojowym Republiki zdecydowały wprowadzone w XIX wieku dwa pakiety ustaw, które wprowadziły bezpłatne, obowiązkowe, laickie szkolnictwo publiczne oraz i zdecydowały o przeprowadzeniu definitywnego rozdziału Kościoła od państwa, wykluczającego możliwość współpracy między instytucjami państwa a w spólnotami religijnymi. „Specyfika regulacji francuskich polega na tym, że symbolika religijna jest nieobecna w sferze publicznej, a zatem ograniczana jest wolność manifestowania przekonań religijnych (…). Ale posługa religijna w instytucjach publicznych, np. w więzieniach czy w wojsku, odbywa się na podstawie odrębnych przepisów prawa” – powiedział senator Ujazdowski. W jego przekonaniu trwałość takiego modelu państwa jest podyktowana ekspansją islamu. „Dziś laicyzm jest narzędziem do powstrzymywania ekspansji radykalnego islamu. Ale w debacie publicznej we Francji panuje głęboki szacunek dla drugiej stromy” – podsumował senator.

Prof. Joseph Weiler z School of Law of New York University w swoim wystąpieniu zatytułowanym „Wolność sumienia i wyznania a neutralność światopoglądowa państwa” mówił o źle rozumianym pojęciu neutralności państwa na przykładzie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowiekaw sprawie Lautsi przeciwko Włochom. Państwo musi z równym szacunkiem podchodzić do religii i świeckości, tj. powinno szanować zarówno wolność do wyznania, jak i wolność od wyznania. Błędne jest takie podejście, zgodnie z którym państwo, aby być neutralne, musi być świeckie – taką interpretację odrzucił w swoim wyroku Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Lautsi.

W drugiej część konferencji odbyła się dyskusja z udziałem uczestników debaty, w tym m.in. gości z Senatu Republiki Francuskiej, parlamentarzystów polskich, przedstawicieli kościołów różnych wyznań i naukowców.

Tekst i zdjęcia za: senat.gov.pl